تاریخچه یكصد ساله  نورپردازی در ایران

تاریخچه یكصد ساله  نورپردازی در ایران

۲-۱- نگاهی گذرا به چگونگی تشكیل شهرداری و سیر تاریخی نور درایران

سازمان بلدیه (شهرداری) از یادگارهای دوره مشروطیت است. از جمله كارهایی كه بانیان مشروطیت بدان توجه كردند سرو سامان دادن به اداره امور شهرها و تدوین قانون بلدی و تشكیل سازمان بلدیه بود، اما كیفیت اداره شهر در ایران سابقه‌ای طولانی و سرگذشتی جالب دارد.

محتسب كه از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری پیدا شد، متصدی وظایف شهرداری و شهربانی امروزه بوده است. در آن ایام روشنایی شهر نیز بوسیله مردم تأمین می‌شد و هركس می‌توانست بالای درب خانه‌اش چراغی روشن می‌كرد. كسانی هم كه استطاعت بیشتری داشتند چراغهایی وقف روشنایی معابر می‌نمودند. برای این چراغها اغلب در پیچ و خم معابر طاقچه كوچكی تعبیه می‌شد كه آثار آن هنوز هم در بعضی شهرهای ایران وجود دارد.

ناصرالدین شاه در سفر فرنگستان تشكیلات شهرداری را مورد مطالعه قرار داد و درمراجعت به تهران، در صدد برآمد كه برای شهرتهران به سبك شهرداری فرنگ، شهردار انتخاب كند. بدین منظور میرزا عباسخان مهندس باشی را كه از جمله محصلین اعزامی به فرانسه بود به تهران احضار كرد و او را به شهرداری تهران منصوب نمود(حدود سال ۱۳۰۰ هجری قمری- ۱۲۵۹ هجری شمسی).

اداره احتساب به دو اداره «احتساب» و «تنظیف» تجزیه شد و هر یك از این ادارات عده‌ای مأمور و فراش در اختیار گرفتند. یك اداره دیگر نیز ضمیمه اداره تنظیف شد، به نام اداره‌روشنایی. در آن ایام چراغهای فانوسی دراطراف ارگ و باب همایون و خیابانهای علاء‌الدوله (فردوسی فعلی) و لاله‌زار بر بالای پایه‌هایی نصب كرده بودند. این چراغها  میبایستی هنگام غروب آفتاب توسط مأمورین شهرداری روشن می شد. از میان شهرداران دوره قاجاریه كسانی كه نامی از خود برجای گذاشتند، بیشتر آنهایی بوده‌اند كه در زمان تصدی خود به روشنایی شهر كه منظور مرتب بودن همان فانوسها باشد، توجه داشته‌اند.

 ۲-۲- خیابان چراغ گاز اولین كارخانه تولید روشنایی در تهران

این اولین كارخانه‌ای بود كه درایران دایر شد و شیوه كار آن نیز چنین بود كه دیگ‌های در داری در آن كار گذاشته شده و از آنها لوله‌هایی به اطراف كشیده شده بود كه لوله اصلی آن به خیابان ناصریه و خیابان باب همایون عمارت شاهی می‌آمده و به فانوسهایی كه به دیوارها نصب بود ممتد می‌گشته است. غروب شیرد دیگها باز شده، گاز«كاربیت» در لوله‌ها جریان یافته و توسط عده ای چراغچی كه با میله‌های بلند مشتعلی براه می‌افتادند فانوسهای آنرا كه به دیوارها  نصب شده و لوله گاز به داخلشان رفته بود روشن می کردند.این ابداع قبل از اختراع چراغ برق بود كه با اولین سفر ناصر الدین شاه به فرنگ به ایران آمد(۱۲۶۴ هجری شمسی) در سفر مظفر الدین شاه به روسیه كه اولین كارخانه چراغ برق یعنی (كارخانه امین الضرب) خریداری شد، برق جانشین گاز شد و نام خیابان چراغ گاز به چراغ برق تبدیل شد.

۲-۳- تاسیس بلدیه

در اوایل مشروطیت (۱۲۸۳ هجری شمسی) قانون انعقاد انجمن بلدیه در تهران و ولایات تصویب شد، لیكن قبل از اینكه صورت عمل به خود بگیرد در اثر  انحلال  مجلس شورای ملی ملغی گردید. دراواخر ۱۲۸۶ هجری شمسی دوره دوم مجلس شورای ملی مفتوح گردید. در این زمان در تهران و بعضی از ایالات و ولایات انجمن بلدیه مجدداً تشكیل و اقدام به تهیه منابع عایدات از طریق وضع قوانین مالیات و غیره نمودند. اما كمبود درآمد فعالیت بلدیه را محدود می‌ساخت. تا آنجا كه اداره بلدیه قادر نبود بیش از عده معدودی چراغ تهیه و چند نفر رفتگر برای روشنایی و نظافت شهر استخدام كند. با این وضع اكثر شهرهای  ولایات فاقد بلدیه بودند. فقط شهرهای درجه‌یك از قبیل: تهران، تبریز، مشهد،‌ شیراز،‌رشت ، اصفهان ، كرمانشاهان،‌بوشهر، همدان و قزوین بودندكه بلدیه خیلی فقیری داشتند. ‌از سال ۱۲۷۸ هجری شمسی ماهیانه مبلغ مختصری به شهرداری تهران داده می‌شد.

۲-۴- روشنایی در شهر

بعد از كودتای ۱۲۹۹، توسط بلدیه تعدادی فانوس دیواری حلبی به رنگ سبز خریداری شد  كه سه طرف آن شیشه و كلاهك بادگیری در بالای آن تعبیه شده بود و  توسط پایه آهنی به دیوار نصب می‌شد و در هر پنجاه قدم یكی از آنها به دیوار كوبیده شد. ‌با جیره هر فانوس پنج سیر نفت و استخدام عده‌ای چراغچی كه هر صد و پنجاه چراغ به یكی از آنها واگذار شد معابر مختصر روشنایی یافتند.

با توسعه شهر و درپی آن ازدیاد جمعیت و نیاز روز افزون به لوازم و تجهیزات روشنایی، اولین كارخانه لامپ سازی به نام لامپ ایران در تاریخ مهرماه سال ۱۳۴۳ و با ظرفیت تولید ۸ میلیون لامپ معمولی و ۳ میلیون لامپ فلئورسنت در  شهر صنعتی قزوین، باهمكاری شركت اسرام آلمان و فیلیپس هلند و بانك توسعه صنعت و معدن به بهره‌برداری رسید.بعضی از نیروگاههای قبلی تا سال ۱۳۴۷ شمسی جهت تولید و عرضه نیروی برق مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت تا آنكه با راه‌اندازی نیروگاههای  سد امیركبیر،‌آلستوم (طرشت)و فرح آباد(بعثت)تا سال ۱۳۴۸ هجری  شمسی و تولید نیروی برق كافی در آن زمان، نیروگاههای برق منصوبه در میدان شهدا خاموش و برای همیشه از مدار خارج گردید.از طرف دیگر تبلیغات محصولات تولیدی داخل و خارج، گونه خاص نورپردازی تبلیغاتی را به همراه داشت كه در ابتدا با تابلوهای رنگی كه از بیرون نورپردازی می‌شد، صورت می‌گرفت. رفته رفته در  دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی با رواج تكنولوژی لامپهای نئون رنگی با قابلیت متحرك نمایی تابلوهای تجاری- تبلیغاتی سطح شهر صورت دیگری به خود گرفت و نهایتاً تابلوهای طلق برجسته رنگی با روشنایی فلورسنت از داخل آن،  مورد استفاده فراوان قرار گرفت.

۲-۵- نورپس از دهه ۵۰

پس از پیروزی انقلاب  اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷و با آغاز جنگ تحمیلی فعالیتهای اساسی سازمانها و ارگانهای دولتی معطوف به آن گردید تا از تجاوز بیگانه به خاك میهن اسلامی دفاع كند. به همین دلیل اولویتهای اساسی زندگی شهری جایگزین برخی اقدامات فرعی‌تر گردید و ناگزیر در این مدت رویكرد هنری نورپردازی جای خود را به تأمین روشنایی شهر داد.پس از پایان هشت سال دفاع مقدس و آغاز دوران سازندگی كشور، با توجه به نیاز عمرانی – آبادانی شهرها، رفته رفته فعالیتهای نهادهای شهری با تمركز بر توسعه زیربنایی شهرها رونق گرفت كه در كنار آن لزوم توجه به زیبایی شهر در شب از اهم فعالیت‌های شهرداری تهران قرارگرفت. توسعه فضاهای شهری، بخصوص  گسترش شبكه حمل و نقل و اجرای تعداد زیادی از پروژه‌های عمرانی شهر ( از جمله اجرای بسیاری از طرحهای اتوبانها،‌تقاطعهای غیر هم سطح ، بزرگراهها و میادین) زمینه را برای فعالیت نورپردازی فراهم ساخت.دانستن روند بهره گیری از نور خورشید به اندازه ی روند شکل گیری مصالح و یا شکل های مختلف زیربنائی ساختمان جهت طراحی بسیار لازم می باشد. اولین تاریخی که ما از آن اطلاع داریم سده ی سوم هزاره چهارم ق.م می باشدکه در آن زمان جهت کسب نور و سایه از ایجاد اختلاف سطح در دیواره های خارجی استفاده می‌کردند. در شهر سوخته از هزاره های سوم و دوم ق.م از روی آثار خانه هایی که دیوار آن ها تا زیر سقف باقی مانده بود می توان استنباط کرد که هر اطاق از طریق یک در به خارج ارتباط داشته و فاقد پنجره بوده اند، در دوره ی عیلام در حدود ۱۳۰۰ و ۱۴۰۰ ق.م نیز نمونه ای از پنجره های شیشه ای به دست آمده که شامل لوله هایی از خمیر شیشه می باشد که در کنار هم و در داخل یک قاب جای می گرفته و به طور حتم جهت روشن کردن داخل بنا مورد استفاده بود. از جمله کهن ترین مدارک و نمونه‌های در و پنجره در معماری ایران را شاید بتوان در نقش قلعه های مادی در آثار دوره ی شاروکین یافت.